اگر بخواهیم مجله ای را ارزیابی کنیم و بدانیم که تا چه اندازه به لحاظ علمی اعتبار و ارزش دارد باید یک سری شاخص های علمی را در نظر بگیریم. به طور کلی مقالات یا به صورت ژورنال در یک مجله چاپ می شوند و یا به صورت کنفرانسی ارائه خواهند شد که در حالت کلی مقالات ژورنال اعتبار بیشتری داشته و برای پذیرش آن سخت گیری های بیشتری اعمال می شود و اکثر شاخص های اعتبار سنجی مقالات نیز به مقالات ژورنال مربوط هستند.
در این پست قصد داریم به معرفی اثر گذارترین شاخص ها برای اعتبار سنجی مقاله بپردازیم.
شاخص های اعتبار سنجی مقالات ژونال
اگر بخواهیم یک مقاله را در یک مجله به چاپ برسانیم و برای خودمان رزومه علمی بسازیم باید بسیار هوشیار باشیم و در انتخاب مجله مناسب نهایت دقت را به خرج دهیم ، چون مجلات بی اعتبار و بعضاً فیک بسیار زیادی وجود دارد که به راحتی هر مقاله ای را پذیرش می کنند که هیچ دانشگاه یا موسسه علمی آنها را قبول ندارد و نمی توان به واسطه آنها اپلای کرد و می توانند کل تلاش ما را به باد دهند.
حتی برای انتخاب مقاله بیس پایان نامه و یا رفرنس دهی هم اعتبار سنجی مقالات پر اهمیت است. شاخص های علمی زیادی از سوی موسسات معتبری همچون الزویر ، تامسون رویترز و … معرفی شده اند که می توانند در اعتبار سنجی مقالات نقش ایفا کنند اما اگر بخواهیم واقع بین باشیم مجلات نمایه شده در دو پایگاه داده اسکوپوس و تامسون رویترز (مقالات ISI) مورد قبول تمامی دانشگاه های جهان بوده و ما از شاخص های علمی آنها برای اعتبار سنجی مقالات استفاده می کنیم که ما شش مورد از مهمترین آنها را معرفی خواهیم کرد.
بی شک اگر مجله ای در این شش مورد رتبه خوبی کسب کند در سایر شاخص های دیگر هم رتبه بسیار خوبی خواهد داشت.
- شاخص ضریب تاثیر (Impact Factor)
- شاخص SNIP
- شاخص Citescore
- شاخص Q (Quartile)
- شاخص SJR
- شاخص H-index
نکته قابل توجه اینکه این شاخص ها به طور دائم به روز می شوند و نمی توان صرف اینکه قبلاً مجله ای دارای جایگاهی بوده و شاخص های قابل قبولی داشته را ملاک اعتبار سنجی مقالات قرار داد و ممکن است در به روز رسانی های جدید تر یکی از شاخص ها افت کند یا حتی ممکن است نام مجله ای که قبلاً در یک پایگاه معتبر مانند پایگاه داده اسکوپوس نمایه شده اکنون از لیست مجلات تحت پوشش آن پایگاه حذف شده باشد.
شاخص ضریب تاثیر (Impact Factor) در اعتبار سنجی مقالات
این شاخص از سوی پایگاه داده وب آو ساینس که متعلق به موسسه Clarivte می باشد معرفی شده و معروفترین مشخصه در اعتبار سنجی مقالات می باشد و هر چه مقاله ای امپکت فاکتور بالاتری داشته باشد اعتبار بیشتری خواهد داشت. همه مقالاتی که در پایگاه داده wos نمایه می شوند جزو مقالات ISI بوده و هر مقاله ای که ISI باشد حتماً ایمپکت فاکتور خواهد داشت.
به طور کلی ایمپکت فاکتور یا ضریب تاثیر ، میزان متوسط ارجاعات (citation) به یک مجله را در بازه یک سال نشان می دهد. به عنوان یک مثال عملی اگر بخواهیم ضریب تاثیر یک مجله را در سال 2022 بدانیم از فرمول زیر برای محاسبه ایمپکت فاکتور استفاده می کنیم.
این مشخصه از اعتبار سنجی مقاله دارای یک سری ایراداتی هست. اولین ایرادی که به این مشخصه وارد است این است که اگر مجله ای مقالات مروری (Review article) داشته باشد ارجاعات بیشتری خواهد داشت که این به علت ذات این نوع مقالات است که در مقایسه با سایر مقالات ارجاع بیشتری می خورد در حالی که ممکن است مقالات زیاد مهمی نباشند.
ایراد بعدی که وارد می شود این است که دو سال زمان کافی برای ارزیابی مقالات نیست و ممکن است موضوعی کاملاً جدید بوده و به تازگی وارد عرصه تحقیقات شده باشد. مثلاً بحث های مربوط به کاربرد یادگیری عمیق در مهندسی برق یک بحث جدید است که در یکی دو سال اخیر مورد توجه قرار گرفته است.
ضعف سوم این مشخصه این است که فقط به مقالات انگلیسی زبان مربوط می شود و در سایر زبان های دیگر این مشخصه تعریف نشده است.
عیب چهارمی که این مشخصه برای اعتبار سنجی مقالات دارد ، نبود مقایسه بین رشته ها می باشد مثلاً رشته ریاضی تعداد مقالات بسیار کمتری نسبت به رشته برق دارد و بالطبع تعداد ارجاعات کمتری هم خواهد داشت پس در نتیجه ایمپکت فاکتور آن هم پایین تر خواهد بود.
برای یافتن ایمپکت فاکتور مجلات می توانید وارد سایت bioxbio.com شوید و نام دقیق مجله و یا کد اختصاصی ISSN آن را وارد نمایید.
شاخص SNIP در اعتبار سنجی مقالات
این شاخص ارزیابی مقالات برای رفع ایرادات موجود در ایمپکت فاکتور توسط الزویر در سال 2004 ارائه شده است. در واقع SNIP مخفف عبارت Source Normalized Impact per Paper هست. همانطور که گفته شد در محاسبه ایمپکت فاکتور بین حوزه های موضوعی مقایسه ای وجود ندارد که شاخص SNIP این ایراد را برطرف نموده است.
این شاخص میزان تاثیر استناد را با وزن دادن به استنادها بر اساس کل Citation های یک حوزه موضوعی می سنجد. این شاخص تخصصی تر از ایمپکت فاکتور هست و تفاوت بین رشته ها را لحاظ می کنند و در حیطه های موضوعی که احتمال استناد به آنها کمتر است بهتر عمل می کند. این شاخص خود استنادی و استناد همکاران را لحاظ نمی کند. برای محاسبه SNIP طبق روش زیر پیش می رویم.
- محاسبه فراوانی استنادها در سال مورد نظر به مقالات منتشر شده در سه سال اخیر مجله
- محاسبه مجموع مقالات قابل استناد منتشر شده در سه سال اخیر
- از تقسیم اعداد به دست آمده از مراحل قبلی عدد نرمال مورد نظر به دست خواهد آمد.
شاخص CiteScore در ارزیابی مقالات
شاخص CiteScore در سال 2016 توسط موسسه الزویر برای اعتبار سنجی مقالات معرفی شد و این شاخص نیز مانند شاخص SNIP به نوعی برای رفع ایرادات ایمپکت فاکتور وارد عرصه شده و رقیب آن به حساب می آید.
شاخص سایت اسکور برای اندازه گیری تاثیر استنادی مجلات نمایه شده در پایگاه داده اسکوپوس به کار می رود و یک شاخص کمی است که علاوه بر مجلات برای کتابها ، کنفرانس ها و هر چیزی که داخل اسکوپوس نمایه می شود به کار می رود.
نحوه محاسبه CiteScore بدین صورت است که از تقسیم استانداتی که به مقالات می شود بر تعداد مقالات در سه سال اخیر به دست می آید به عنوان مثال اگر بخواهیم سایت اسکور یک مجله را در سال 2015 به دست آوریم باید تعداد استناداتی که به مجله مد نظر در سال های 2012 و 2013 و 2014 می شود را بر تعداد مقالات چاپ شده در این سه سال تقسیم کنیم.
شاخص CiteScore Percentile هم برای مقایسه مجلات در حیطه موضوعی شان به کار می رود مثلاً اگر مقدار آن برای مجله ای 99% باشد یعنی آن مجله جزو یک درصد مجلات برتر آن حوزه است.
شاخص Q (Quartile) در ارزیابی مقالات
پایگاه داده اسکوپوس برای رتبه بندی مجلات و اعتبار سنجی مقالات از شاخص Q که آن را با نام Quartile یا چهارک نیز می شناسیم استفاده می کند. بر اساس این رتبه بندی مقالات در چهار سطح Q1,Q2,Q3,Q4 تقسیم بندی می شوند و می توان جایگاه یک مجله را در زیر گروه تخصصی اش مشخص نمود و بنا به تعداد مجله های موجود در آن زیر گروه می توان شاخص Q آن مجله را تعیین نمود.
اگر مجله ای بتواند در چهارک نخست مجلات تخصصی زیر گروهی که متعلق به آن است قرار بگیرد یعنی Q1 باشد در بهترین جایگاه قرار دارد. شاخص Q هم برای مجلات JCR و هم برای مجلات اسکوپوس تعریف شده است. لیست مجلات JCR در پایگاه داده وب آو نالج Web of Knowledge موجود است و در بخش Journal Citation Report می توانید رنکینگ مجلات را مشاهده کنید.
روش ساده تر مراجعه به سایت Scimagojr است که در آن تمامی مقالاتی که در پایگاه داده اسکوپوس نمایه شده اند را می توانید مشاهده کنید و شاخص Q مجلات و مشخصه های دیگر اعتبار سنجی مقالات هم قابل مشاهده است.
روشی که برای محاسبه Q مجلات به کار می رود بسیار ساده است و با تقسیم رتبه هر مجله در زیر گروه تخصصی اش به تعداد کل مجلات موجود در آن زیر گروه قابل محاسبه می باشد و با توجه به تقسیم بندی های زیر می توان جایگاه مجله را تعیین کرد.
- اگر عدد به دست آمده بین 0 تا 0.25 باشد مجله جزو چهارک اول یا اصطلاحاً Q1 است.
- اگر عدد به دست آمده بین 0.25 تا 0.5 باشد مجله جزو چهارک اول یا اصطلاحاً Q2 است.
- اگر عدد به دست آمده بین 0.5 تا 0.75 باشد مجله جزو چهارک اول یا اصطلاحاً Q3 است.
- اگر عدد به دست آمده بزرگتر از 0.75 باشد مجله جزو چهارک اول یا اصطلاحاً Q4 است.
شاخص SJR
شاخص بعدی که برای اعتبار سنجی مقالات استفاده می شود و این یکی هم توسط الزویر منتشر شده است شاخص SJR یا سایماگو ژورنال رنک می باشد. این شاخص هم مانند بقیه شاخص ها تعداد استنادات را بررسی می کند با این تفاوت که وزن استنادها را با توجه به زمینه موضوعی و اعتبار مجله استناد کننده (مجلاتی که به مقالات مجله مد نظر استناد کرده اند) بررسی می کند.
مثلاً فرض کنید اگر یک مقاله از یک مجله بسیار معتبر Q1 به مقاله ای در یک مجله XXX استناد کرده باشد ، تاثیر آن در محاسبه SJR بیشتر از رفرنس دهی به مجله XXX توسط مقاله ای است که جزو مجلات Q4 باشد. پس این ضریب به ما می گوید که همه استنادها به یک اندازه ارزشمند نیستند و موضوع ، کیفیت و شهرت ژورنال بر روی ارزش یک استناد تاثیر گذار خواهد بود.
ضریب SJR می تواند اعتبار Citation ها را بررسی کند و فرمول بسیار پیچیده ای برای محاسباتش دارد چون باید هم شهرت و هم کیفیت مجلات استناد دهنده را لحاظ کند اما به طور خلاصه می توان فرمول آن را به صورت زیر بیان نمود.
که طبق فرمول باید میانگین استناد دهی وزن دار شده در یک سال (مثلاً 2022) را بر تعداد مقالات منتشر شده در سه سال گذشته (2019و2020و2021) تقسیم نمود.
این شاخص از ارزیابی مقالات هم برای مقالات ژورنال و هم مقالات کنفرانس قابل محاسبه است در حالی که ضریب ایمپکت فاکتور مختص مقالات ژورنال می باشد و در مورد کنفرانس ها قابل اعمال نیست.
شاخص H-Index
این شاخص که به شاخص هرش (hirsch) نیز معروف است هم برای ارزیابی نویسندگان مقاله و هم برای ارزیابی مقالات ژورنال مورد استفاده قرار می گیرد و در پایگاه های داده مختلفی همچون اسکوپوس ، گوگل اسکولار و … به عنوان یک شاخص اعتبار سنجی مقالات مورد استناد قرار می گیرد.
برای درک بهتر این شاخص شکل زیر را در نظر بگیرید که محور افقی آن تعداد مقالات منتشر شده توسط یک مجله یا یک شخص وجود دارد و در محور عمودی آن تعداد ارجاعاتی که به آن مجله یا شخص می شود و می توان با داشتن این اطلاعات یک نمودار گسسته را رسم نمود.
نقطه ای در این نمودار که محور افقی و عمودی آن با هم برابر می شود را پیدا می کنیم که آن نقطه برابر است با H-Index آن شخص یا مجله. در شکل زیر شاخص اچ ایندکس به دست آمده برابر 6 به دست می آید که به این معنی است شش تا از مقالات یک شخص یا مجله وجود دارد که هر کدامشان حداقل 6 بار ارجاع خورده باشد. هر چه شاخص هرش یک شخص یا مجله بالاتر باشد از اعتبار بالاتری برخوردار است.
این شاخص اعتبار سنجی مقالات دارای یک سری ایراداتی هست. اولین ایرادی که به مشخصه H-Index وارد می شود این است که در محاسبه این شاخص برای یک شخص فرقی نمی کند که نویسنده چندم مقاله باشد مثلاً اگر مقاله ای 10 تا نویسنده داشته باشد محاسبه شاخص هرش آن برای نفر اول و نفر دهم یکسان خواهد بود.
ایراد دوم را می توان در این مساله دید که مجلات ارجاع دهنده آن مهم نیستند که چه مجلاتی هستند و از چه اعتباری برخوردارند مثلاً گرفتن استناد از یک مجله Q1 با یک مجله Q4 هیچ تفاوتی در محاسبه H-Index ندارد.
عیب دیگری که وجود دارد بحث خود استنادی هست یعنی یک شخص می تواند هر مقاله جدیدی که می نویسد به مقالات قبلی خود استناد کند و مهم نیست که ارجاع توسط دیگران انجام می شود یا خود شخص.
و اما بزرگترین ایرادی که این شاخص دارد را می توان در تعداد مقالات و تعداد استنادها یافت مثلاً فرض کنید شخصی یک مقاله داشته باشد که بالای 1000 تا ارجاع خورده باشد می بینیم که شاخص اچ ایندکس آن همچنان برابر یک است اما اگر شخصی پنج تا مقاله داشته باشد و این مقالات هر کدام 5 الی 10 بار استناد داشته باشند شاخص هرش آن شخص برابر 5 می شود. هر چند کیفیت مقاله ای که 1000 بار Citation خورده است بسیار بالاتر از مقالاتی باشد که تعداد ارجاع آنها پایین است ، یعنی کیفیت را فدای کمیت می کند.
خلاصه و جمع بندی
در این مطلب به بررسی شاخص هایی که در اعتبار سنجی مقالات موثر هستند پرداخته شد و دیدیم که شاخص های زیادی برای ارزیابی آنها معرفی شده است. از بین این شاخص ها دو شاخص ایمپکت فاکتور که توسط موسسه وب آو ساینس معرفی شده است و شاخص Quartile که مربوط به پایگاه داده اسکوپوس است بیشترین تاثیر گذاری را در اعتبار سنجی مقالات دارند و اگر مقاله ای در این دو شاخص رتبه خوبی کسب کند بدون شک در سایر مشخصه های دیگر هم رتبه بالایی خواهد گرفت.
دو سایت bioxbio و scimagojr برای یافتن ایمپکت فاکتور و Quartile مجلات استفاده می شود.
در صورتی که مایل به دریافت مشاوره در زمینه انتشار مقالات هستید می توانید درخواست خود را در بخش انجام پروژه وبسایت گروه آموزشی استاد راهنما ثبت نمایید.
